مقاله دکتر سلیقه در خصوص یخبندان زود رس

یخبندان زودرس پاییزه ایران در ابتدای آذر ماه 1395

تهیه کننده : محمد سلیقه

یخبندان­های فرین ایران را می­توان در سه گروه یخبندان­های معمول، زودرس پاییزی و دیررس بهاری طبقه بندی نمود. یخبندان­های بهاره و پاییزه از مخاطرات آب وهوای ایران محسوب می­شوند. شرایط سینوپتیکی موجد این یخبندان­ها حاکی از آن است که عوامل بوجود آورنده آنها را باید خارج از مرزهای کشور جستجو کرد. این پدیده آب وهوای در ایران توسط توده­های هوای مهاجر شرقی یا غربی بوجود می­آیند. این توده­های هوا بسیار چگال بوده و هسته­های سردی دارند. بدلیل چگالی و تراکم زیاد؛ در ترازهای زیرین تروپوسفر و چسبیده به سطح زمین حرکت می­کنند؛ لذا در بررسی آن­ها الگوهای کنتوری ترازهای پایینی(تراز دریا) اولویت دارند. توده­های هوای شرقی(سیبری) با افزایش گرادیان فشار در ترازهای زیرین تروپوسفر گسترش می­یابند. از نظر منشأ تشکیل این یخبندان­ها آنها را به چهار گروه 1- یخبندا­ن­های کم فشاری، 2- یخبندان پرفشار مهاجر اروپایی،3- یخبندان پرفشار شمالی 4- یخبندان پرفشار سیبری می­توان تقسیم نمود. یخبندان آذر 1395 ایران از نوع یخبندانهای پرفشار سیبری بود که همراهی آن با ناوه عمیق مدیترانه­ای باعث ریزش برف در اغلب نقاط کشور شد.     

پرفشار سیبری پدیده غالب دوره سرد آسیا است که دراوایل دوره سرد دراطراف دریاچه بایکال تشکیل وبه تدریج همزمان با پیشرفت زمستان گسترده­ترو قویتر می­شود. دراوج فعالیت خود تحت تأثیر شیب گرادیان فشار، زبانه­ای هم به خاورمیانه می­فرستد وآب وهوا منطقه وایران را درشرق کوه­های زاگرس کنترل می­کند. فرابار سیبری پدیده غالب سطح زمین منطقه است ودر سطوح بالایی وردسپهر عناصر اصلی گردش عمومی هوا در منطقه برون حاره در وزش دائمی هستند. هوای مجاور زمین به علت کسری بیلان انرژی سرد وسنگین­ می­شود وبر اثر انباشته شدن هوا درلایه­های مجاور زمین یک مرکز پرفشار تشکیل می­شود. اولین منحنی هم­فشار بسته این فرابار در اوایل ماه اکتبر ودر اطراف دریای بایکال ظاهر می­شود که با پیشروی زمستان گسترده­تر می­شود. با گسترش این پرفشار، هوای سرد از طریق شمال و شمال شرق وارد ایران می­شود. زبانه­های آن می­تواند تا سواحل دریای مدیترانه پیشروی کند

چگونگی فعالیت فرابار سیبری علاوه بر سرمایش سطح زمین تحت تأثیر شرایط دینامیکی سطح بالا نیز قرار می­گیرد. در زمان شدید شدن آن و پیدا کردن حداکثر شدت و وسعت، زمانی است که در زیر قسمت عقب یک فرود عمیق غربی قرار گیرد؛ لذا پرفشار سیبری ماهیت حرارتی دینامیکی دارد. در زمان گسترش فرابار سیبری به داخل ایران دمای اکثر ایستگاه­ها کاهش می­یابد. چنانچه ورود هوای سرد و خشک سیبری با عمیق شدن ناوه مدیترانه در ناحیه شرقی آن همراه شود جریان­های مرطوب با منشأ مدیترانه­ای باعث ریزش­های جامد در ایران خواهد شد.

در ابتدای آذر ماه 1395 نفوذ زبانه پرفشار سیبری از شمال شرق ایران از  روز 25 آبان آغاز می شود.  هسته این پرفشار با دمای 30- درجه در حال گسترش است (شکل 1).

شکل 1: الف- روز 25 آبان 1395 شروع گسترش پرفشار سیبری ب- روز 26 آبان 1395 گسترش غرب سوی پرفشار سیبری، منحنی دمای 10 درجه روی شمال شرق ایران. ج- روز 27 آبان 1395 گسترش بیشتر غرب سوی پرفشار سیبری، منحنی دمای 10 درجه همچنان درشمال شرق ایران د- روز 28 آبان 1395 گسترش بیشتر غرب سوی پرفشار سیبری، منحنی دمای 10 درجه همچنان درشمال شرق ایران ه- روز 29 آبان 1395 ، آغاز پیشروی هوای سرد از شمال شرق ایران به سمت ناحیه داخلی. و- روز 30 آبان 1395 منحنی 5- درجه به شمال شرق ایران رسیده و توده هوای سرد با دمای صفر درجه درناحیه داخلی ایران گسترش یافته است.  

در شکل 2 مسیر انتقال رطوبت نمایش داده شده است. طول وکتورها سرعت باد را نشان می­دهد.

شکل 2: الف – ارتفاع ژئوپتانسیل و مسیر جریان باد در تراز 850 هکتوپاسکال روز 30 آبان 1395، ب- دمای هوا و مسیر جریان باد در سطح زمین روز 30 آبان 1395.

در روز 30 آبان 1395 منحنی دمای میانگین صفر درجه سانتیگراد به ناحیه داخلی ایران رسیده است. از این روز گسترش هوای سرد زود رس پاییزه در ایران آغاز می شود.

با آغاز گسترش زبانه پرفشار سیبری بر روی ایران، در بخش دیگر کره زمین بر روی مدیترانه ناوه عمیقی تشکیل شده و ناپایداری و رطوبت را به سمت شرق انتقال می دهد(شکل 3). همراهی جریان رطوبت از سمت غرب با هوای سرد از جانب شرق ، ریزش برف در بخش بزرگی از ایران را فراهم کرده است.  

شکل 3: الف- روز 30 آبان 1395 ، در سطح زمین زبانه پرفشار سیبری گسترش یافته و در تراز 500 هکتوپاسکال ناوه عمیق شده با محور شمال شرق جنوب غرب رطوبت را از عرض­های شمالی به ناحیه داخلی ایران می­ریزد. ب- واگرایی هوای سرد از هسته توده هوای سرد به سمت جنوب غرب به سمت شمال شرق ایران می­رسد.

پایان