سیلاب در مازندران

 | تاریخ ارسال: 1394/11/21 | 

بررسی سیلاب 14 خرداد 1393 در مازندران و گلستان

  • نویسندگان: مهری اکبری استادیار دانشگاه خوارزمی

  • محمد سلیقه دانشیار دانشگاه خوارزمی

    وقوع بارش­های شدید در یک مقطع زمانى کوتاه، طوفان­ها، تغییرات موسمی جو، تخریب جنگل­ها وتبدیل آن به زمین­هاى کشاورزى،  بهره بردارى بى رویه از جنگلها به همراه تغییرات ناشی از عملکرد و بهره­برداری انسان از بستر سیلابی رودخانه­ها، تغییر کاربری اراضی حوضه بالادست و احداث سازه­هاى نامناسب وغیر مهندسى در طول مسیر رودخانه ها و البته عوامل طبیعی مانند مساحت حوضه و شکل فیزیکی آن، وسعت و جهت حرکت توده­های باران­ساز، رژیم رطوبتی حوضه و نفوذپذیری لایه های بستر خاک از مهمترین عوامل به وجود آورنده و در عین حال تشدید کننده جریان­های سیلابی به شمار می­آیند. در ایران بر اساس گزارش­های غیر رسمی در ۵۰ سال اخیر یک ‌سوم جنگل­ها نابود شده‌اند و مساحت آنهادر شمال کشور طی 30 سال گذشته 22درصد کاهش یافته است. در این میان استان گلستان با 21 درصد، مازندران با 16 درصد و گیلان با 5/4 درصد کاهش مساحت جنگل‌های خود طی دو دهه‌ی اخیر مواجه بوده است. بنابراین آشکار است که روان‌ شدن سیل‌های مرگبار در استان گلستان و پردامنه‌تر بودن آنها در مقایسه با گیلان و مازندران، با تخریب شدید جنگل‌های استان همسبتگی مثبت نشان می‌دهد.

     

    تحلیل هیدرواقلیمی رخداد سیل

    شدت بارندگی رابطه­ای معکوس با تداوم بارندگی دارد و در واقع هرچه تداوم بارندگی کمتر شود شدت آن بیشتر می­شود. از آنجا که حداکثر آبدهی سیلاب هر حوضه آبریز اساساً تابعی از زمان تمرکز آن است، بنابراین کوتاه­تر شدن زمان تمرکز حوضه بر اثر تغییر کاربری اراضی را نیز می­توان مترادف با افزایش شدت حداکثر جریان سیلاب­ها نیز تلقی نمود.

    در سیلاب نیمه خرداد ماه سال 1393 نیز شدت بالای بارندگی، مهم ترین عامل بروز آن بوده و علیرغم پوشش گیاهی نسبتاً مطلوب منطقه شدت بالای بارندگی باعث سیل در منطقه شد. آمار ایستگاه­های موجود در منطقه متاسفانه فاقد داده­های شدت کوتاه مدت بوده و گزارش­های هواشناسی نشان می­دهد که از نظر مقدار، حداکثر بارش روزانه در بازه زمانی مورد مطالعه، در ایستگاه امیرآباد دشت ناز 135  میلی متر و در ایستگاه گلوگاه 111 میلی متر بوده است. این اطلاعات و مقایسه با اطلاعات گذشته نشان می­دهد که این بارش­ها درگروه بارش­های فرین حوضه قرار داشته و از نظر آماری جزء بارش­های سنگین و فوق سنگین محسوب گردیده و در سال­های اخیر بی سابقه بوده است. گرچه وقوع سیل اخیر با در نظر گرفتن بارشهای نادر و شرایط فعلی منطقه اجتناب ناپذیر بوده، اما نباید نقش تخریب سرزمین و تغییرات گسترده­ی کاربری منطقه از طریق تجاوز به حریم رودخانه ها و آبراهه­های مسیر عبور سیلاب در بروز سیل نادیده انگاشت.

    از نظر هیدرولوژیکی، تخریب پل­های ساخته شده توسط وزارت راه و تخریب و خسارات به جاده های آسفالته غرب مازندران و شرق گلستان، حاکی از سر ریز سیلاب از تمامی مسیر رودخانه و آبراهه­های درجه دو است. همچنین تبدیل کاربری قسمتی از حوضه­های آبریز به جاده­، مزارع و وجود برونزدگی­های سطح خاک، نیز منجر به افزایش ضریب رواناب و شماره منحنی منطقه شده که بروز سیل با وقوع رگبارهای شدید را تسریع می­کند. از نظر پدولوژیکی نیز نیمرخ خاک منطقه عمق کمی داشته و بافت سیلتی تا سیلتی لوم آن در مقابل فرسایش آسیب پذیر است.

     

    تحلیل سینوپتیکی بارش سیل آسا

    بر اساس مطالعات انجام شده در منطقه مورد مطالعه بطور کلی مهمترین توده­های هوا و سامانه های فشاری که منجر به رخداد بارش­های شدید در جنوب شرق دریای خزر می­شوند شامل سامانه پرفشار مهاجر اروپایی، سامانه پرفشار سیبری، پرفشار جنب حاره ای (روشن، 1383)، و (لشکری، 1387) و سامانه­های کم فشار موسمی و کم فشار سودانی (مفیدی و زرین، 1384) است.

    بر اساس نقشه­های سطح دریا و ژئوپتانسیل 500 هکتوپاسکالی در روز 4 ژوئن 2014، که بارش سنگین و در پی آن سیلاب شدید در شرق استان مازندران و غرب استان گلستان رخ داده است؛ رخداد بارش سیل آسا، ناشی از استقرار یک مرکز پرفشار بر روی روسیه (با مرکز 1026 هکتوپاسکالی) است که زبانه­های آن تا دریای خزر کشیده شده است. در شرق و جنوب شرق ایران الگوی کم فشارهای حرارتی تابستانه ناشی از گسترش زبانه­ی کم فشار موسمی کشیده شده و زبانه­های آن تا مرکز ایران گسترش یافته است. البته بررسی نقشه سطوح میانی نیز حاکی از استقرار یک ناوه عمیق در شمال شرق اروپا و امتداد محور آن بر روی دریای خزر و فرارفت هوای مرطوب به منطقه مورد مطالعه بوده است. در شرق ناوه و بر روی شمال خزر هم یک مرکز بسته پرفشار و پشته وجود دارد که می­توانسته تا حدودی باعث تضعیف سرعت حرکت ناوه شود. البته گرادیان شدید افقی فشار و استقرار طولانی­تر ناوه منجر به دریافت رطوبت بیشتر و تشدید ناپایداری و صعود شده است.

    حرکات نصف النهاری شدید جریانات تراز 500 هکتوپاسکالی موجب افزایش تاوایی و بالتبع تشدید شرایط ناپایدار منطقه شده اند. نقشه­ خطوط جریان و تاوایی سطح 1000هکتوپاسکالی نشان می­دهد که استقرار پرفشار در شمال دریای خزر باعث شکل گیری جریان واچرخندی در سواحل شرقی آن شده است. این جریانات هوای سرد شمالی را در یک چرخش بزرگ مقیاس در جهت شمال­شرقی جنوب غربی به نواحی شرقی دریای خزر می­رساند(شکل 5). در تراز 500 هکتوپاسکالی بر روی دریای خزر شرایط چرخندی حاکم است و خطوط جریان واگرایی را در این تراز نشان می­دهد. واگرایی در ترازهایی میانی شرایط را برای صعود هرچه بیشتر هوای لایه­های زیرین را فراهم می­کند(شکل 6). همچنین خطوط جریان شار رطوبت را از غرب (دریای مدیترانه) به سمت منطقه مطالعه نشان می­دهد.

    شکل 1- استقرار مرکز پرفشار بر روی سیبری و نفوذ کم فشار موسمی در مجاورت سطح زمین

     

    شکل 2- استقرار یک ناوه عمیق در شمال شرق اروپا و مرکز بسته کم فشار روی سیبری در سطح 500 هکتوپاسکال

    شکل 3- فرارفت هوای مرطوب به منطقه
     
    شکل 4- وضعیت صعود و نزول هوا در منطقه (شاخص امگا)
    شکل 5 : نقشه­ خطوط جریان و تاوایی سطح 1000هکتوپاسکالی، استقرار پرفشار در شمال دریای خزر باعث شکل گیری جریان واچرخندی در سواحل شرقی آن شده است. این جریانات هوای سرد شمالی را در یک چرخش بزرگ مقیاس در جهت شمال­شرقی جنوب غربی به نواحی شرقی دریای خزر می­رساند.
    شکل 6: نقشه تراز 500 هکتوپاسکالی، بر روی دریای خزر شرایط چرخندی حاکم شده و خطوط جریان واگرایی را در این تراز نشان می­دهد. واگرایی در ترازهایی میانی شرایط را برای صعود هرچه بیشتر هوای لایه­ های زیرین را فراهم می­کند
     
    منابع مورد استفاده
    1-       رضوانی‌، عارف‌. بررسی خسارت سیل هفتاد سال اخیر کشور، انجمن هیدرولیک ایران‌، مهرماه‌1377.
    2-       روشن، غلامرضا، تحلیل سینوپتیکی سیل در استان گلستان، پایان نامه کارشناسی ارشد، 1384، دانشگاه تهران.
    3-       عزیزی، قاسم ؛ صمدی، زهرا؛ 1386، تحلیل الگوی سینوپتیکی سیل 28 مهرماه 1382استان‌های گیلان و مازندران، پژوهشهای جغرافیایی، دوره 39، شماره 8، دی 1386.
    4-       لشکری،حسن؛ اصغرپور،منیره؛ متکان،علی اکبر. 1387، تحلیل سینوپتیکی عوامل ایجاد بارشهای سیل زا در استان گلستان. مدرس علوم انسانی، تابستان 1387 - شماره 57. صص181 تا 212.
    5-       مفیدی،عباس؛ زرین،آذر، 1384، بررسی سینوپتیکی تأثیر سامانه های کم فشار سودانی در وقوع بارش های سیل زا در ایران، تحقیقات جغرافیایی، تابستان 1384 - شماره 77، صص 113 تا 136.
    6-       مهدوی، محمد، 1378، هیدرولوژی عمومی، جلد دوم. چاپ دوم.
    Pilgrim, D. H. (1987). Australian Rainfall and Runoff, Vol 1, The Institution of Engineers, Australia. 374 pp.
    USACE (2000). Hydrologic Modelling System (HEC- HMS), Technical Reference Manual.
     Rouhipour, H., Rose, C. W., Ghadiri, H., and B. (1999). Roughness coefficients and velocity estimation in well-inundated sheet and rilled overland flow without strongly eroding bed forms. Earth Surface Processes and Landforms, 24, 232-245. John Wiley & Sons, Ltd
 



CAPTCHA
دفعات مشاهده: 6045 بار   |   دفعات چاپ: 572 بار   |   دفعات ارسال به دیگران: 0 بار   |   0 نظر